ساختار کالبدی- فضایی شهر همدان از آغاز دوره ی اسلامی تا پایان دوره ی قاجار براساس مدارک و شواهد موجود

همدان پیشینه ای کهن دارد که مدیون موقعیت طبیعی آن است؛ نخست دشت وسیعی که شهر در آن شکل گرفته، دوم کوه الوند که بر دامنه ی آن آرمیده است. این وضعیت جغرافیایی همدان را از دیرباز به یک مرکز زیستگاهی همیشگی مبدل کرده است. همدان در دوره ی اشکانی و ساسانی یک مرکز مهم اداری- بازرگانی بود. همدان در جنگ های فتوح توسط تازیان گشوده شد. این شهر در دور هی اسامی بر محور مسجد جامع و بازار گسترش یافت و مورد توجه مورخان و جغرافیانویسان بود. هر یک ساختار شهر را به گونه ای که دیده یا شنیده بودند، توصیف نموده اند. پرس شهای مهم این نوشتار بدین ترتیب می باشد یکم، دلیل اهمیت و تداوم زیستگاهی همدان در دور هی اسامی چه بوده است؟ دوم، کدامیک از ساختارهای شهری در توسعه و پایداری همدان موثر بوده است؟ وضعیت جغرافیایی و قرارگیری در مسیر راه های تجاری و کاروانی، ساختار اقتصادی و بازرگانی منجسمی در دوره های مختلف به شهر همدان بخشیده است. هر چند، شهر از ساختارهای مذهبی همچون مساجد و آرامگاه ها برخوردار بود، اما ساختار اقتصادی شهر جایگاه خاصی داشت. وضع موجود بازار اهمیت آن را تأیید می کند. تعدد محله ها و مراکز محله ای با بناهایی همچون مساجد و بناهای عمومی، نشانه های بارزی از اوضاع اجتماعی و ساختار معماری محات می باشد. جایگاه و اهمیت ساختار حکومتی شهر همدان نسبت به دور هی پیش از اسام متفاوت بود. این تفاوت عمدتاً در نحوه ی گسترش شهر قابل درک است. نوشته ی حاضر با استناد به مدارک و شواهد موجود به اهمیت جغرافیایی، آثار جغرافیانویسان در این باره، ساختار کلی شهر، ساختارهای مذهبی، مسکونی، اقتصادی و حکومتی شهر می پردازد.     abstract hamadan has an ancient history which is indebted to the natural conditions of the region. first of all, the vast plain in which the city is located, secondly the alvand mountain which is situated on the slope of it. this geographical condition has changed hamadan to be inhabitated center. hamadan during parthian and sassanid period was a commercial and administrative center. hamadan was discovered during fotuh war. the city was developed during islamic era based on jami mosque and bazar and attracted the attention of historian and geographical writers and they described each of the city as they had seen and heard. the questions of this survey that arises are mentioned as: 1. what are the reasons that caused the importance and continuity of habitat in hamadan during islamic periods? 2. which one of the cities structure was effective in developing and continuity of history hamadan city? the geographical condition and commerce have helped hamadan in constructing economical and commercial structure. however the constructions of religious monuments like mosque and tombs. but the economic structure was extremely influential. the number of districts and neighborhood centers with the construction like mosque and public places show the social and architecture. the places and the importance of governmental structure in the city of hamadan in comparison with other islamic cities were different. these differences were more in ways of development the city. key words: hamadan, structure of urban, islamic period, constructions of religious monuments